13/05/2025
Νέλλη Διαμαντοπούλου
Ψυχολόγος MSc, PhDc – Εκπαιδευτικός MSc
Μέλος της Δημοτικής Επιτροπής Ισότητας
δ. Νικαίας-Αγ.Ι.Ρέντη
Στην «Ιστορία της Τρέλας», ο Φουκώ εντοπίζει τον κοινό μηχανισμό στην αποπομπή και τον αποκλεισμό από το κοινωνικό σώμα αρχικά των λεπρών και κατόπιν των ψυχικά ασθενών. Αναλύει τον μηχανισμό εκείνο που επιτάσσει να απομακρύνεται το «ασθενικό», αφού πρώτα βαφτιστεί «επικίνδυνο», «κακό», «επάρατο», «καταραμένο». Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο συγγραφέας της:
Εκείνο, όμως, που σίγουρα θα αντέξει στο χρόνο περισσότερο από τη λέπρα και που θα διατηρηθεί ακόμα και σε μια εποχή όπου, κιόλας από πολλά χρόνια, τα λεπροκομεία θα είναι αδειανά, είναι οι αξίες και οι εικόνες που έχουν συνδεθεί με το πρόσωπο του λεπρού. Εκείνο που θα μείνει είναι το νόημα της αποδιοπομπής του κι η σημασία που αποκτούσε για την κοινωνική ομάδα αυτή η επίμονη και φριχτή μορφή, που την απομακρύνουν μόνο αφού χαράξουν πρώτα γύρω της έναν ιερό κύκλο.[1]
Ακριβώς αυτό το νόημα της αποδιοπομπής εντοπίζεται στο Narrenschiff (Το Πλοίο των Τρελών) όχι μόνο των δημιουργημάτων του Sebastian Brant ή του Hieronymus Bosch –καθώς η θεματική των αποδιοπομπαίων τρελών τροφοδότησε και τροφοδοτεί έως σήμερα τους εικαστικούς δημιουργούς. Εδράζεται δε στο ίδιο το γεγονός-θεσμό της θαλάσσιας εξορίας των ψυχικά ασθενών. Αρκετές πόλεις του ύστερου Μεσαίωνα και της πρώιμης Αναγέννησης απομάκρυναν τους ψυχικά πάσχοντες επιβιβάζοντάς τους σε πλοία με κατεύθυνση κάποιο υποτιθέμενο «τόπο προσκυνήματος» για εκ θαύματος θεραπεία, που στην ουσία γινόταν τόπος εγκλεισμού. Επρόκειτο για έναν τελετουργικό αποκλεισμό, «για να ξορκιστεί το κακό».
Σήμερα, αλήθεια, σε ποιο βαθμό έχουμε απαλλαγεί από το στερεότυπο της «τρέλας»; Σε ποιο βαθμό έχουμε εξοβελίσει το στίγμα της ασθένειας και, ειδικότερα, της ψυχικής ασθένειας όχι μόνο από την κοινωνία αλλά και την αντιληπτική μας δομή;
Το στίγμα[2] ως φαινόμενο μελετήθηκε για πρώτη φορά από τον κοινωνιολόγο Goffman (1963) και ορίστηκε ως «μια ανεπιθύμητη και δυσφημιστική ιδιότητα που αποδίδεται στο άτομο και του στερεί την πλήρη κοινωνική αποδοχή, αναγκάζοντάς το να αποκρύπτει την αιτία αυτής της αρνητικής αντιμετώπισης».[3] Το στίγμα της ψυχικής νόσου συσχετίζεται με αρνητικές και απορριπτικές πεποιθήσεις που η κοινωνία προβάλλει στον ασθενή (κοινωνικός στιγματισμός), ο οποίος στη συνέχεια τις εσωτερικεύει και τις αφομοιώνει στον εαυτό του (αυτοστιγματισμός). Γίνεται κατανοητό ότι οι επιδράσεις του στίγματος είναι δριμείες στον ίδιον τον ασθενή, την πορεία της νόσου του και τη θεραπεία του αλλά και την οικογένειά του. Ο ίδιος το βιώνει ως μια δεύτερη νόσο που εκφράζεται έξωθεν με διακρίσεις, προκαταλήψεις, πρακτικές απόρριψης και αποκλεισμού.
Έχετε διερωτηθεί αν:
«Θα συμφωνούσατε να συνεργαστείτε/ συνταξιδέψετε/ συσχετιστείτε/ συμβιώσετε με έναν ψυχικά ασθενή [πάσχοντα από (μανιο)κατάθλιψη/ ιδεοψυχαναγκασμό/ φάσμα σχιζοφρένειας κ.ο.κ];».
Δυστυχώς, τα στερεότυπα της ψυχικής νόσου είναι εξαιρετικά ανθεκτικά με ρίζες βαθιές στον χρόνο και στη μεσαιωνική άγνοια. Αλλά σε μια πολιτισμένη –νομίζω– κοινωνία δεν χρειάζονται τέτοια «πλοία».
Βιβλιογραφικές αναφορές
[1] Φουκώ Μ., Η Ιστορία της Τρέλας, μτφρ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, εκδ. Ηριδανός, Αθήνα, 2004, σσ. 11-12.
[2] Ο όρος stigma έχει επικρατήσει διεθνώς. Αξίζει να αναφερθεί ότι προέρχεται από το ρήμα «στίζω», το οποίο σημαίνει: χαράζω δια νύγματος, προκαλώ σημάδι με πυρακτωμένη σφραγίδα προς όνειδος ή τιμωρία, χαράσσω το δέρμα ως ένδειξη ατίμωσης.
[3] Goffman E., Stigma: Notes on the Management of spoiled Identity, Harmondsworth, Penguin, 1970.
*Το άρθρο βασίζεται σε ανάρτηση της συντάκτριας στο προσωπικό της ιστολόγιο.
Comments are closed.